ایران چطور به جایگاه واردکننده سوخت سقوط کرد؟

سینا جهانی

 به گزارش روزنامه اینترنتی فراز ناصر عاشوری، دبیرکل انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پالایش نفت روز ۱۶ اردیبهشت‌ماه با بیان اینکه تکمیل ظرفیت تولید بنزین در پالایشگاه‌های کشور به دولت و کمیسیون انرژی مجلس  اعلام شده، گفته که انتظار تولید بییشتری از پالایشگاه‌ها ممکن نیست. او گفته ظرفیت کنونی تولید بنزین در کشور ۱۱۵میلیون لیتر در روز است و با توجه به سبقت مصرف از تولید، «یا باید همین میزان بنزین مدیریت شود و یا به واردات بنزین تن بدهیم». این در حالی است که انتشار گزارش فروردین‌ماه رویترز درباره واردات ۳۰ هزار تن بنزین و گازوئیل روسی به ایران، منجر به افزایش نگرانی‌ها از وضعیت تامین بنزین در کشور شده بود. احمد معروف‌خانی، رییس اتحادیه صادرکنندگان نفت ایران، روز یکشنبه ۲۷ فروردین سال جاری در این باره به «تجارت‌نیوز» گفت که ایران، هر تن محصولات نفتی را ۱۵۰ دلار گران‌تر از قیمت‌های جهانی خریداری کرده است.

اما چه شد که چنین شد؟ چرا ایران، از جایگاه صادرکننده بنزین در سال ۹۹، حالا ناچار به واردات آن -حتی به قیمت بالاتر- شده است؟ مدیریت مصرف بنزین در کشور چطور ممکن است؟

چه بود و چه شد؟

در سال ۸۵، به طور میانگین روزانه ۲۷.۳ میلیون لیتر بنزین به کشور وارد می‌شد. بر اساس گزارش‌های بانک مرکزی، میزان واردات فرآورده‌های نفتی و گاز در سال ۹۶، به حدود ۲.۷ میلیارد دلار رسیده بود. این رقم در سال ۹۷ و همزمان با فعالیت حداکثری پالایشگاه ستاره خلیج فارس، نسبت به سال ۹۶ حدود ۵۰ درصد کاهش داشت و به ۱.۳ میلیارد دلار در سال رسید. شرایط در مدتی کوتاه به چنان سرعتی متحول شد که در سال ۹۸، تنها ۶ میلیون دلار فرآورده نفتی به کشور وارد شد و در نهایت در سال ۹۹ به صفر رسید. در پنج ماهه اول سال همان سال، بیش از یک میلیارد دلار بنزین صادر شده بود. به عبارت دیگر، آغاز فعالیت یک پالایشگاه و ارتقای کیفیت همزمان پالایشگاه‌های دیگر، کشور را ‌در طی ۱۵ سال از واردکننده بنزین به جایگاه صادرکننده رسانده بود.

کاهش سرانه مصرف بنزین در پی همه‌گیری کرونا کمک زیادی به مدیریت تامین، مصرف و صادرات سوخت در سال‌های ۹۸ و ۹۹ کرد اما شتاب در ساخت و بهبود کیفیت پالایشگاه‌ها نیز عامل موثری در دستیابی به این تحول بود. با این وجود اما، این عامل نیز عمر زیادی نداشت. پس از امضای برجام در سال ۱۳۹۴، چندین تفاهم‌نامه برای جذب ۱۲ تا ۱۶ میلیارد دلار سرمایه و تکنولوژی، به منظور نوسازی و راه‌اندازی پالایشگاه‌های در کشور امضا شد. خروج یک‌طرفه ایالات متحده از برجام اما مانع از تحقق این امر شد. با این حال، صنعت پالایشگاهی ایران با توسل به واسطه‌گری و تقویت زیرساخت‌های بومی، تحول چشم‌گیری را تجربه کرد. زور تحریم‌ها و البته سوءمدیریت‌ها در داخل اما بیشتر بود.

سقوط به جایگاه واردکننده

بررسی آمار و گزارش‌ها نشان می‌دهد که بخشی از ظرفیت پالایشگاهی ایران به دلیل فرسودگی تجهیزات از رده خارج شده‌است. سیدحمید حسینی، رئیس هیات مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی در سال ۱۴۰۱ اعلام کرد که تولید بنزین در پالایشگاه ستاره خلیج فارس از سال ۹۷ تا ۱۴۰۱، بیش از ۱۱ درصد افت داشته است. به عبارت دیگر، ظرفیت پالایشگاهی کشور که به ۲.۲ میلیون بشکه در روز رسیده بود، در پایان سال ۱۴۰۰، به طور متوسط، روزانه کمتر از ۱.۷ میلیون بشکه را به ثبت رساند.

این اتفاق، خلاف وعده‌های مقامات مربوط، از جمله «جواد اوجی»، وزیر نفت ابراهیم رئیسی بود. او در ۲۵ شهریور ۱۴۰۰، وعده داد که ظرفیت پالایشگاهی کشور «در ۳ سال آینده ۱.۵ برابر شده و به ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه در روز برسد. حدود ۲ سال از این وعده گذشته و نه تنها بهبودی در وضعیت تامین بنزین رخ نداده بلکه زنگ خطر نیازمندی به واردات نیز به صدا درآمده است.

افزایش مصرف و ناتوانی در تامین

آنچه واضح است، عقب افتادن توانایی تامین از میزان مصرف است. دغدغه تامین بنزین در سال‌های گذشته با تولید در داخل رفع می‌شد و حالا از سرگیری واردات نیز به عنوان گزینه‌ای مطرح شده است. در این بین، یکی از عوامل موثر در پدید آمدن این فراز و نشیب‌ها، افزایش سالانه مصرف بنزین در کشور است. در سال ۹۲،‌ روزانه ۶۸ میلیون لیتر بنزین در کشور مصرف و روزانه ۵۲ میلیون لیتر بنزین تولید می‌شد. میزان مصرف بنزین در فرودین‌ماه ۱۴۰۲، با ثبت ۱۴۵میلیون لیتر در روز، رکورد مصرف روزانه در کشور را در حالی شکست که ظرفیت تولید روزانه بنزین در سال جاری تنها  ۱۱۵ میلیون لیتر است. این آمار، پرده از فاجعه‌ برمی‌کشد. فاجعه‌ای که از دست‌به‌دست دادن مجموعه‌ای از عوامل، پدیدار شده است. از تاثیر تحریم‌‌ها بر صنایع پالایشگاهی و سوءمدیریت و مدیریت رانتی  و سیاست‌زده در این حوزه، تا ناتوانی در تنظیم سیاست‌های بهینه‌سازی مصرف سوخت و بی‌توجهی نهادهای ناظر به افت کیفیت روزافزون خودروهای تولید داخل؛

بررسی آمار نشان می‌دهد که متوسط مصرف بنزین خودروها در داخل نزدیک سه برابر مصرف استاندارد جهانی است. خودروهای تولیدشده توسط غول‌های انحصارطلب و بی‌کیفیت خودروسازی در ایران، در هر ۱۰۰ کیلومتر ۱۰ تا ۱۲ لیتر بنزین مصرف می‌کنند. درحالی که استاندارد جهانی، مصرف ۴ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر است.

نگرانی‌ها از اخلال در تامین بنزین مورد نیاز کشور، ماه‌ها است که بر سر زبان‌ها افتاده است. اخلالی که به طور مستقیم و غیرمستقیم، تاثیر به‌سزایی در فرایندهای معیشتی مردم خواهد گذاشت. هشدارها از پیش صادر شده و راه‌حل‌های متعددی، از آغاز واردات و گرانی بنزین تا روی آوردن به تولید بنزین بی‌کیفیت، ارایه شده است. روشن است که وعده‌ها و شعار‌های مقامات نیز-مثل تمام موارد دیگر-در این عرصه کارساز نبوده و نیست. آنچه در این بحث، بیش از همه به چشم می‌آید، تاثیر شگرف تحریم‌ها در روند نزولی تحول در تامین نفت بوده و رفع‌ آن‌ها می‌تواند راهگشا باشد. با این وجود اما به نظر می‌رسد، دست‌کم در کوتاه مدت، حتی در لیست اولویت‌های مسوولان کشور گنجانده نشده است.